Wat is neoliberalisme eigenlijk? Een instructief artikel in dat kader is dat van Boas en Gans-Morse, “Neoliberalism: From New Liberal Philosphy to Anti-Liberal Slogan” (2009). Het reconstrueert de betekenis van de term van het interbellum tot heden. Voor het wetenschappelijk bureau van de VVD was het artikel een aanleiding om in de publicatie Neo-liberalisme (2014) het bestaan van neoliberalisme te ontkennen. Ik lees het juist als een pleidooi om de term goed te definiëren. Daar biedt het ook goede handvatten daarvoor.
Boas en Gans-Morse laten zien dat in academische literatuur de term neoliberalisme vaak niet gedefinieerd wordt, de term in verschillende ideologische kampen ongelijk gebruikt wordt en dat er een grote variëteit aan fenomenen mee aangeduid wordt. Historisch gezien werd de term in eerste instantie vooral gebruikt tussen de jaren dertig en zestig om een nieuwe liberale filosofie mee aan te duiden, die ook wel ordoliberalisme genoemd werd: een sterke staat moet zorgen voor een vrije markt, vrijheid en humanistische waarden staan centraal en enig sociaal beleid is nodig om te voorkomen dat er een sterke hang naar socialisme ontstaat. Hun ideeën zijn samen te vatten onder de noemer ‘sociale markteconomie’. De ordoliberalen zetten zich af tegen het klassieke negentiende-eeuwse liberalisme en noemden de voorstanders daarvan ‘paleoliberalen’.
Het huidige gebruik van neoliberalisme kent ook andere belangrijke wortels, Latijns-Amerikaanse wortels. In de jaren zeventig werden onder Pinochet in Chili namelijk grootschalige economische en politieke hervormingen doorgevoerd die maken dat het land gezien wordt als vroege neoliberale proeftuin. Boas en Gans-More kijken daarom ook naar Latijns-Amerikaanse academische literatuur. In de jaren zestig dook ‘neoliberalisme’ daar af en toe op in op. Er werd toen mee gerefereerd aan het Duitse ordo-/neoliberalisme. In de jaren tachtig nam het gebruik van de term sterk toe en verwees de term inmiddels naar iets anders: naar een radicale of fundamentalistische vorm van liberalisme, die in verband werd gebracht met de theorieën van Hayek en Friedman. De term werd het meest gebruikt door wetenschappers die kritisch waren over de economische en politieke hervormingen van Pinochet. De hervormingen onder Pinochet waren een poging tot het ‘fundamenteel herstructureren van de Chileense politiek en samenleving door de basis voor collectieve organisatie, mobilisatie en eisen stellen te ondermijnen’ (p151). De regering Pinochet gebruikte voor het eigen model de term ‘sociale markteconomie’ – ook die term had dus een nieuwe betekenis gekregen. De Latijns-Amerikaanse pro-marktwetenschappers accepteerden de nieuwe radicale connotaties van de benaming neoliberalisme en gingen in plaats daarvan liberalisme (zonder het voorvoegsel neo-) gebruiken om naar zichzelf te verwijzen. De Engelstalige academische gemeenschap nam deze veranderende betekenis van de terminologieën over.
Boas en Gans-Morse zetten vervolgens uiteen dat neoliberalisme een fundamenteel omstreden begrip is (contested concept) – net als bijvoorbeeld populisme en democratie. Het bijzondere aan het begrip neoliberalisme is dat verschillende ideologische kampen verschillende woorden gebruiken om hetzelfde fenomeen aan te duiden: wetenschappers die kritisch zijn over pro-markt beleid gebruiken het woord ‘neoliberaal’, voorstanders van dergelijk beleid spreken liever van ‘neoklassiek’, ‘orthodox’ of simpelweg ‘liberaal’.
De fenomenen waar neoliberalisme al dan niet expliciet naar verwijst bestaan – welke term je er nu voor gebruikt. Het vraagt wel een betere definitie. Boas en Gans-Morse geven een voorschot: a) de specifieke karakteristieken die hedendaags kapitalisme onderscheiden van vroegere ontwikkelingsmodellen, b) hoe de fundamentalistische toepassing van marktwerking in ontwikkelingslanden deze landen onderscheidt van de hoogontwikkelde landen en c) neoliberalisme als een specifiek type markteconomie dat zowel ontwikkelingslanden als ontwikkelde landen beschrijft die een periode van radicale markthervorming hebben meegemaakt.
Op onze specifieke invulling komen we in de nabije toekomst op deze blog nog terug.
Naomi Woltring, 19-6-2017